حمام سنتی ما از زمان های قدیم یکی از بناهای مهمی بود که معماران، بر روی معماری آن بسیار فکر شده و حساب شده عمل می کردند. معماری حمام سنتی به گونه ای است که در آن آسایش تن و روان انسان در نظر گرفته شده است بنابراین از الگوی این حمام ها می توان در طراحی دکوراسیون حمام های جدید یا طراحی استخرهای عمومی یا خصوصی، الهام گرفت.
ساخت حمام سنتی در ایران قدمتی سه هزار ساله دارد. از دیرباز نظافت و پاکیزگی جزو منش و اصول اعتقادی و مذهبی ایرانیان بوده است. قبل از اسلام، پیروان آیین مهر و زرتشت توجه به پاکیزگی داشتند و کلمه «پادیاو» به معنی غسل، وضو، پاک کردن و پاکیزه نگاه داشتن نیز از آن زمان ریشه می گیرد. یکی از شروط شرکت در رسوم مذهبی آیین زرتشت نیز، غسل کردن بود. بعد از ورود اسلام به ایران، حمام کردن جز فرایض دینی مردم قرار گرفت.
اغلب حمام های سنتی در زمان های قدیم، پیرامون مساجد و بازارها ساخته می شدند و مکان هایی عمومی به شمار می رفتند. به علت باورهای دینی در میان مردم، در سراسر ایران تعداد بیشماری گرمابه موقوفی توسط افراد متمول، حکام و خیرین ساخته شده است. اکثر مردم به غیر از ثروتمندان که در خانه های خود حمام داشتند، از حمام عمومی استفاده می کردند که بخشی از روز به زنان و بخشی از روز به مردان اختصاص داشت.
گرمابه چگونه جایی بوده است
گرمابه در لغت از دو کلمه گرم و آبه ساخته شده است؛ اما آبه در اینجا به معنی آب نیست بلکه آبه به محل ساختمان گفته می شده است. بنابراین گرمابه، محل یا ساختمانی گرم هم برای زمستان و هم برای تابستان بوده است.
بنای حمام سنتی یا گرمابه ، از چهار بخش اصلی تشکیل شده است که به ترتیب ورود عبارتند از:
– راهرو یا پله ورودی
– محوطه سربینه
– میان در
– فضای گرمخانه
انسان وقتی به طور ناگهانی از محل گرم به محل سرد و یا برعکس وارد می شود، بدلیل تغییر قابل ملاحظه دمای هوا، ممکن است مریض شود. به همین علت، چند اصل مهم در مورد حمام های سنتی رعایت شده است که می توان برای معماری حمام مدرن نیز تا جایی که می شود از آن ها الهام گرفت.
راهرو یا پله ورودی در حمام سنتی:
یکی از اصولی که در ساخت حمام سنتی رعایت شده است، ایجاد راهرویی پیچ در پیچ در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام سنتی بوده است. این مساله باعث می شده است که هوای گرم نتواند به طور مستقیم وارد شود.
محوطه سربینه :
بعد از طی راهرو پیچ در پیچ، افراد وارد دهلیز شده (فضای برزخ) و بعد از آن بینه یا رختکن که محیطی نیمه گرم و نسبتا خشک بوده، قرار داشته است. در قسمتی از بینه، سلمانی سر افراد را می تراشید.
بینه در انواع شکل های مربع، هشت ضلعی و کشکولی ساخته می شده است و در گوشه های آن رختکن ها و در وسط، حوض آب سرد قرار داشته است.
«میان در» :
بعد از طی فضای بینه، افراد مستقیما وارد گرمخانه نمی شدند و فضایی به نام «میان در» در این فاصله بوده است. در این فضا، یک یا دو سکو جهت انداختن لنگ و دولچه و اسباب حمام داشته و معمولا راه دستشویی و مستراح نیز از همین فضای میان در بوده است.
گرمخانه در حمام سنتی:
افراد بعد از عبور از میان در، وارد گرمخانه می شدند. فضای داخل گرمخانه به چند محل جهت کیسه کشی، تمیزکردن و خزانه ها تقسیم می شده است. خزانه در حمام های کامل، سه عدد بوده که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در وسط آن دو، خزانه آب ولرم جای می گرفت. مانند وان و جکوزی ( وان جکوزی ) در فضای استخر امروزی. کسی در دو خزانه آب سرد و آب گرم نمی رفته است. برای اعیان هم، حمام های کامل، گرمخانه خصوصی در دو گوشه خزانه داشته اند که به جای خزانه، دستک داشته است (حوضچه ای کوچک که آب را داخل آن ریخته و با دست روی خود می ریختند).
علاوه بر این فضاها، برخی از حمام های سنتی ، در گرمخانه محلی برای آب بازی و شنا بوده است. در حمام های بزرگ اصفهان و کرمان، استخری بزرگ برای این منظور می ساختند که محلی هم برای تماشا داشت.
به طور کلی توجه به اصول معماری حمام سنتی می تواند الگوی خوبی در طراحی فضاهای مشابه مانند حمام مدرن ، استخرهای عمومی یا استخرهای خصوصی در خانه ها و آپارتمان ها، باشد.
برگرفته از کتاب معماری اسلامی ایران تالیف محمد کریم پیرنیا
